Chúng ta đang ở gần một cuộc cách mạng công nghệ mà về cơ bản sẽ làm thay đổi cách chúng ta sống, làm việc, và quan hệ với nhau. Trong quy mô, phạm vi, và sự phức hợp của nó, những thay đổi sẽ không giống như bất cứ điều gì nhân loại đã từng trải qua. Chúng ta vẫn chưa biết rồi nó sẽ diễn ra như thế nào, ngoại trừ một điều rất rõ ràng: những phản ứng lại với nó phải được tích hợp và toàn diện, liên quan đến tất cả các đối tác trong bầu chính trị toàn thế giới, từ các khu vực công và tư, đến các lãnh vực thuộc hàn lâm và xã hội dân sự.
Cuộc Cách mạng Công nghiệp đầu tiên sử dụng nước và sức mạnh hơi nước để cơ giới hóa sản xuất. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ hai dùng điện để vận hành việc sản xuất hàng hóa hàng loạt. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hóa sản xuất. Giờ đây, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, hay còn được gọi là cuộc cách mạng kỹ thuật số, vốn đặt nền tảng dựa trên cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba, đã bắt đầu diễn ra từ giữa thế kỷ trước. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần này có đặc tính là một sự hợp nhất của các công nghệ vốn làm mờ đi ranh giới giữa các lĩnh vực từ vật lý, kỹ thuật số, và sinh học.
Có ba lý do giải thích tại sao những biến đổi của cuộc cách mạng ngày nay không chỉ đơn thuần là một sự kéo dài của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba mà là sự xuất hiện của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, đó là: tốc độ, phạm vi, và mức tác động lên các hệ thống. Tốc độ của những đột phá công nghệ hiện tại hoàn toàn không có trong tiền lệ lịch sử. Khi so sánh với các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư này phát triển với một tốc độ cấp số mũ chứ không còn ở tốc độ tuyến tính như các lần trước. Nó cũng đang làm thay đổi hầu hết các ngành ở mọi quốc gia. Sự thay đổi cả ở diện rộng và chiều sâu này báo trước một sự chuyển đổi trong toàn bộ hệ thống sản xuất, quản lý, và quản trị.
Khả năng hàng tỷ người được kết nối thông qua các thiết bị di động -- vốn sở hữu những tính năng chưa từng có từ tốc độ xử lý, dung lượng lưu trữ, và tiếp cận tri thức -- là không giới hạn. Những tính năng này sẽ được nhân lên bởi những đột phá công nghệ trong các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, công nghệ người máy, mạng lưới vạn vật kết nối Internet (Internet of Things), xe tự lái, công nghệ in 3 chiều, công nghệ nano, công nghệ sinh học, khoa học vật liệu, lưu trữ năng lượng, và tính toán lượng tử.
Những ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo hiện đang diễn ra xung quanh chúng ta, từ những chiếc xe tự lái, máy bay không người lái cho tới các công cụ hỗ trợ ảo cùng các phần mềm cho dịch thuật hoặc đầu tư. Những tiến bộ ấn tượng trong công nghệ trí tuệ nhân tạo những năm gần đây, vốn nhờ ở sự tăng lên theo cấp số nhân trong khả năng tính toán của máy tính và sự có được một lượng dữ liệu khổng lồ, gồm phần mềm được sử dụng để khám phá ra các loại thuốc mới cho tới các thuật toán được sử dụng để dự đoán những sở thích về văn hoá của chúng ta. Trong khi đó, công nghệ chế tạo kỹ thuật số đang tương tác với thế giới sinh học mỗi ngày. Các kỹ sư, nhà thiết kế, và kiến trúc sư đang kết hợp các thiết kế tính toán, cách sản xuất bổ trợ, công nghệ vật liệu, và sinh học tổng hợp để tạo ra một sự cộng sinh giữa vi sinh vật, cơ thể chúng ta, những sản phẩm chúng ta tiêu thụ, và ngay cả những tòa nhà chúng ta đang sống.
NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI
Giống như các cuộc cách mạng trước đó, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có tiềm năng nâng cao mức thu nhập toàn cầu và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân trên toàn thế giới. Cho đến nay, những người được hưởng lợi nhiều nhất từ nó là những người tiêu dùng tiếp cận được với thế giới kỹ thuật số; công nghệ đã giúp tạo ra các sản phẩm và dịch vụ mới mang lại cả hiệu quả và sự hài lòng cho cuộc sống cá nhân của chúng ta. Gọi một chiếc taxi, đặt chỗ một chuyến bay, mua một sản phẩm, thực hiện thanh toán tiền, nghe nhạc, xem phim, hoặc chơi một trò chơi điện tử, tất cả những điều này giờ đây đều có thể được thực hiện từ xa.
Trong tương lai, đổi mới công nghệ cũng sẽ dẫn đến một sự thay đổi ngạc nhiên từ phía cung hàng hóa trong việc tạo ra các lợi ích lâu dài trong hiệu quả sản xuất và năng suất lao động. Chi phí giao thông vận tải và thông tin liên lạc sẽ giảm xuống, hậu cần và chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ trở nên hiệu quả hơn, các chi phí thương mại sẽ giảm bớt, tất cả những điều đó sẽ giúp mở rộng thị trường và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
Đồng thời, như các nhà kinh tế Erik Brynjolfsson và Andrew McAfee đã chỉ ra, cuộc cách mạng có thể mang lại một sự bất bình đẳng lớn hơn, đặc biệt là ở nguy cơ nó có thể phá vỡ thị trường lao động. Khi sự tự động hóa thay thế cho lao động xảy ra trong toàn bộ nền kinh tế, sự thay thế lao động bằng máy móc này có thể làm trầm trọng thêm sự chênh lệch vốn có giữa hiệu suất sinh lợi từ tư bản và hiệu suất sinh lợi từ lao động. Bên cạnh đó, sự thay thế công nhân bằng công nghệ về tổng quan cũng có thể tạo ra nhiều hơn những công việc an toàn với nhiều biệt đãi.
Chúng ta không thể lường trước được vào thời điểm này kịch bản nào rồi sẽ xuất hiện; lịch sử cho thấy rằng nó có thể sẽ là một sự kết hợp của cả hai. Tuy nhiên, tôi tin chắc một điều, rằng trong tương lai, tài năng, còn hơn cả tư bản, sẽ là một yếu tố quan trọng trong sản xuất. Điều này rồi sẽ làm phát sinh một thị trường việc làm mà ở đó sẽ có ngày càng tách biệt hơn giữa hai khu vực «kỹ năng thấp / lương bổng thấp» và «trình độ cao / lương hậu hĩnh», và rồi sẽ dẫn đến những gia tăng căng thẳng trong xã hội.
Ngoài việc là một mối lưu tâm quan trọng mang đặc tính kinh tế, bất bình đẳng hiện lên như là mối quan ngại lớn nhất gắn liền với Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư. Những người được hưởng lợi nhiều nhất ở sự đổi mới có vẻ là những nhà cung cấp tri thức và tư bản – những nhà sáng chế, các cổ đông và nhà đầu tư -- điều này giúp giải thích sự chênh lệch giàu nghèo gia tăng giữa người nắm giữ vốn và người lao động. Do đó, công nghệ là một trong những lý do chính lý giải tại sao thu nhập lao động đã bị đình trệ, hoặc thậm chí giảm, đối với phần lớn dân lao động ở các nước có thu nhập cao: nhu cầu lao động có tay nghề cao đã tăng trong khi nhu cầu đối với lao động có giáo dục và kỹ năng thấp đã giảm. Kết quả tạo ra là một thị trường việc làm có nhu cầu mạnh mẽ ở hai đầu cao và thấp, nhưng trống vắng ở phân khúc giữa.
Điều này giúp giải thích tại sao rất nhiều người lao động bị vỡ mộng và lo sợ rằng thu nhập thực của chính họ và những đứa con sẽ tiếp tục đình trệ. Nó cũng giúp giải thích tại sao tầng lớp trung lưu trên toàn thế giới đang ngày càng trải qua một cảm giác phổ biến của sự bất mãn và bất công. Một nền kinh tế kiểu người chiến thắng được hưởng hết vốn chỉ cung cấp các cơ hội giới hạn cho tầng lớp trung lưu tự nó là một thực đơn cho tình trạng thiếu sót và không lành mạnh của một hệ thống dân chủ.
Bất bình cũng có thể được thúc đẩy thông qua việc phổ biến của công nghệ kỹ thuật số và các động lực chia sẻ thông tin trên các phương tiện truyền thông xã hội. Hơn ba mươi phần trăm dân số thế giới hiện nay sử dụng các hệ thống truyền thông xã hội để kết nối, học hỏi và chia sẻ thông tin. Trong một thế giới lý tưởng, những tương tác này sẽ cung cấp một cơ hội cho sự hiểu biết đa văn hóa và sự gắn kết. Tuy nhiên, nó cũng có thể tạo ra và tuyên truyền những ước vọng không thực tế chẳng hạn như những gì cấu thành nên sự thành công của một cá nhân hoặc một nhóm, hoặc tạo ra các cơ hội cho những ý tưởng và tư tưởng cực đoan được dịp lây lan.
TÁC ĐỘNG LÊN DOANH NGHIỆP
Một chủ đề cơ bản trong các cuộc trò chuyện của tôi với các CEO toàn cầu và các quản trị viên kinh doanh cao cấp là việc gia tăng các sáng tạo và tốc độ của đổ vỡ rất khó để hiểu hay dự đoán và các tác nhân thường ẩn chứa điều bất ngờ, ngay cả đối với người được cho là có mối quan hệ tốt nhất và có thông tin nhiều nhất. Trong tất cả các ngành công nghiệp, có bằng chứng rõ ràng rằng các công nghệ làm nền tảng cho cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư đang có một tác động lớn đến các doanh nghiệp.
Về phía cung, nhiều ngành công nghiệp đang thấy rằng sự ra đời của công nghệ mới tạo ra những cách hoàn toàn mới nhằm phục vụ các nhu cầu hiện tại và làm gián đoạn đáng kể các chuỗi giá trị công nghiệp hiện có. Sự gián đoạn lan truyền từ những đối thủ nhanh nhạy và cạnh tranh giúp lật đổ được những công ty lão làng trên thị trường nhanh hơn bao giờ hết bằng cách cải thiện chất lượng, tốc độ giao nhận, hoặc mức giá của hàng hóa nhờ ở cách tiếp cận được với các hệ thống kỹ thuật số toàn cầu nhằm nghiên cứu, phát triển, tiếp thị, bán, và phân phối hàng hóa.
Những thay đổi lớn về phía cầu cũng đang xảy ra khi tính minh bạch ngày càng được gia tăng cùng sự gắn kết ngày mỗi nhiều hơn của người tiêu dùng và sự có thêm các mô hình mới về hành vi của người tiêu dùng (vốn được xây dựng dựa trên sự truy cập vào các mạng di động và dữ liệu) đã bắt buộc các công ty thích ứng với cách mà họ thiết kế, quảng cáo, và phân phối sản phẩm và dịch vụ.
Một xu hướng quan trọng là sự phát triển của các nền tảng công nghệ cho phép kết hợp cả cung và cầu để phá vỡ các thiết chế công nghiệp hiện có, chẳng hạn như những cái mà chúng ta quan sát được trong một nền kinh tế có tính "chia sẻ" hoặc "theo nhu cầu". Những nền tảng công nghệ này, vốn có tính năng dễ dàng sử dụng bởi điện thoại thông minh, kết nối mọi người, tài sản, và dữ liệu, đang tạo ra những cách hoàn toàn mới để tiêu thụ hàng hóa và sử dụng dịch vụ. Thêm nữa, nó cũng giúp giảm những rào cản đối với các doanh nghiệp và cá nhân nhằm tạo ra tài sản, làm thay đổi môi trường cá nhân và nơi làm việc của người lao động. Những doanh nghiệp nền tảng mới này đang phát triển nhanh chóng ở nhiều lĩnh vực dịch vụ mới, từ giặt là đến mua sắm, từ giúp việc vặt đến giúp đậu xe, từ mát-xa đến đi du lịch.
Nhìn chung, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có bốn tác động chính lên doanh nghiệp: tác động lên những kì vọng của khách hàng, lên việc nâng cao chất lượng sản phẩm, lên sự đổi mới có tính hỗ tương, lên các hình thức tổ chức. Dù là với người tiêu dùng hoặc các doanh nghiệp, cuối cùng chung quy lại vẫn là làm sao cải thiện được chất lượng dịch vụ cho khách hàng. Sản phẩm và dịch vụ giờ đây được làm tăng giá trị nhờ sự hỗ trợ của công nghệ kỹ thuật số. Những công nghệ mới giúp tạo ra hàng hóa lâu bền hơn, trong khi dữ liệu và phân tích đang thay đổi cách chúng được bảo trì. Một thế giới mà ở đó gồm những trải nghiệm của khách hàng, các dịch vụ dựa trên dữ liệu và hiệu suất quản lý tài sản thông qua phân tích đòi hỏi phải có những phương thức hợp tác mới, đặc biệt là khi mà tốc độ của đổi mới và phá hủy đang diễn ra nhanh chóng. Và cuối cùng, sự xuất hiện của các nền tảng toàn cầu cùng với các mô hình kinh doanh mới khác đồng nghĩa với tài năng, văn hóa và các hình thức tổ chức sẽ phải được xem xét lại.
Nhìn chung, sự thay đổi không lay chuyển được này chuyển từ tình trạng số hóa đơn giản ở cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba đến sự đổi mới dựa trên các kết hợp công nghệ ở cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư đang buộc các công ty phải xem xét lại cách mà họ làm kinh doanh. Điểm mấu chốt là như nhau: các nhà lãnh đạo kinh doanh và các điều hành cấp cao cần phải hiểu môi trường đang thay đổi xung quanh họ, thách thức các giả định của các nhóm điều hành của họ, và không ngừng và liên tục đổi mới.
TÁC ĐỘNG LÊN CHÍNH PHỦ
Khi thế giới vật chất, kỹ thuật số, và sinh học tiếp tục hội tụ, những công nghệ và các nền tảng mới sẽ ngày càng giúp người dân tiếp cận đến với các chính phủ, nói lên ý kiến của mình, phối hợp các nỗ lực, và thậm chí phá vỡ sự giám sát của cơ quan công quyền. Đồng thời, các chính phủ cũng sẽ nhận được các sức mạnh công nghệ mới để gia tăng kiểm soát của họ trên dân chúng dựa trên các hệ thống giám sát phổ biến và khả năng kiểm soát cơ sở hạ tầng kỹ thuật số. Nhìn chung, chính phủ sẽ ngày càng phải đối mặt với áp lực phải thay đổi cách tiếp cận hiện tại của họ đối với các can thiệp xã hội và hoạch định chính sách, vì vai trò chính của họ trong việc thực hiện chính sách giảm đi do xuất hiện những cơ chế cạnh tranh mới cùng sự sắp xếp và phân quyền lại có được nhờ sự xuất hiện của công nghệ.
Cuối cùng, khả năng của hệ thống chính phủ và các cơ quan công quyền trong việc thích ứng với môi trường mới sẽ quyết định sự sống còn của họ. Nếu họ chứng minh được khả năng thích nghi được với một thế giới thay đổi nhanh chóng, với điều kiện các hệ thống hoạt động của họ tuân theo các tiêu chuẩn minh bạch và hiệu quả giúp họ duy trì được lợi thế cạnh tranh, họ sẽ tồn tại. Nếu họ không thể phát triển, họ sẽ phải đối mặt với các khó khăn ngày càng gia tăng.
Điều này sẽ đặc biệt đúng trong lĩnh vực ra chính sách. Các hệ thống nghiên cứu và đề xuất chính sách công được hình thành từ cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ hai, khi mà những nhà làm chính sách có đủ thời gian để nghiên cứu một vấn đề cụ thể và đưa ra các phản ứng hay khuôn khổ pháp lý phù hợp. Toàn bộ quá trình được thiết kế ở dạng tuyến tính và cứng nhắc, theo cách tiếp cận nghiêm khắc từ trên xuống dưới.
Nhưng cách tiếp cận như vậy không còn khả thi. Với tốc độ thay đổi nhanh chóng và các tác động lớn lao của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, các nhà lập pháp và hành pháp đang bị thách thức với một mức độ chưa từng có và đa phần cho thấy là họ không thể đối phó.
Sau đó, làm thế nào họ có thể bảo vệ lợi ích của người tiêu dùng và công chúng khi tiếp tục hỗ trợ đổi mới và phát triển công nghệ? Câu trả lời là chỉ bằng cách duy trì một hệ thống quản trị nhanh nhẹn, như cách mà khu vực tư nhân thích nghi với các phản ứng nhanh chóng đối với các phát triển trong lĩnh vực phát triển phần mền hay hoạt động doanh nghiệp nói chung. Điều này có nghĩa là các nhà quản lý phải liên tục thích ứng với một môi trường mới, thay đổi liên tục, tự thay đổi chính mình để có thể hiểu một cách trọn vẹn cái mà họ đang quản lý. Để làm như vậy, chính phủ và các cơ quan quản lý sẽ cần phải phối hợp chặt chẽ với các doanh nghiệp và xã hội dân sự.
Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư cũng sẽ tác động một cách sâu sắc bản chất của an ninh ở tầm quốc gia và quốc tế, ảnh hưởng đến cả khả năng và bản chất của cuộc xung đột. Lịch sử chiến tranh và an ninh quốc tế là lịch sử của đổi mới công nghệ, và ngày nay cũng không ngoại lệ. Xung đột hiện đại liên quan đến các quốc gia đang ngày càng phức tạp ở bản chất, nó là sự kết hợp giữa các kỹ thuật chiến trường truyền thống với các yếu tố mà trước đây liên quan đến các tác nhân phi quốc gia (nonstate actors). Sự khác biệt giữa chiến tranh và hòa bình, chiến sĩ và phi chiến sĩ, và thậm chí bạo lực và bất bạo động (chẳng hạn chiến tranh mạng) đang trở nên lu mờ.
Khi quá trình này diễn ra và các công nghệ mới như vũ khí tự điều hành hoặc sinh học trở nên dễ dàng hơn để sử dụng, cá nhân và các nhóm nhỏ sẽ ngày càng tham gia các quốc gia có khả năng gây hại hàng loạt. Tính dễ tổn thương mới này sẽ dẫn đến những lo ngại mới. Nhưng cùng lúc đó, những tiến bộ trong công nghệ sẽ tạo ra khả năng làm giảm quy mô hoặc tác động của bạo lực, thông qua sự phát triển của những chế độ bảo vệ mới hoặc chính xác hơn trong mục tiêu nhắm đến.
TÁC ĐỘNG LÊN CON NGƯỜI
Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 4, cuối cùng, sẽ thay đổi không chỉ những gì chúng ta làm mà còn chúng ta là ai. Nó sẽ ảnh hưởng đến thuộc tính của chúng ta và tất cả các vấn đề liên kết với nó: ý thức của chúng ta về sự riêng tư, quan niệm của chúng ta về quyền sở hữu, mô hình tiêu thụ của chúng ta, thời gian chúng ta dành để làm việc và giải trí, và làm thế nào chúng ta phát triển sự nghiệp của mình, trau dồi kỹ năng của mình, gặp gỡ mọi người, và nuôi dưỡng các mối quan hệ. Nó cũng đang thay đổi sức khỏe của chúng ta và dẫn đến một sự tự định lượng, và nó sẽ nhanh chóng giúp gia tăng khả năng của con người trước khi chúng ta kịp nhận ra. Bản danh sách dài vô tận bởi vì nó chỉ giới hạn bởi trí tưởng tượng của chúng ta.
Tôi là một người cực kì yêu thích và đam mê áp dụng công nghệ, nhưng đôi khi tôi tự hỏi liệu sự tích hợp công nghệ vào trong cuộc sống của chúng ta có làm giảm đi một số năng lực tinh túy của con người không, chẳng hạn như lòng từ bi và hợp tác. Mối quan hệ của chúng ta với các điện thoại thông minh là một trường hợp điển hình. Liên tục duy trì kết nối có thể tước đi của chúng ta một trong những tài sản quan trọng nhất của cuộc sống: thời gian để dừng lại, phản ứng, và tham gia vào các cuộc đối thoại có ý nghĩa.
Một trong những thách thức cá nhân lớn nhất gây ra bởi những công nghệ thông tin mới là sự riêng tư. Chúng ta theo bản năng hiểu lý do tại sao nó rất cần thiết, nhưng việc theo dõi và chia sẻ thông tin về chúng ta là một phần quan trọng của kết nối mới. Các cuộc tranh luận về những vấn đề cơ bản như sự tác động vào đời sống nội tâm của chúng ta về việc mất kiểm soát các dữ liệu của chúng ta sẽ chỉ tăng lên trong những năm tới. Tương tự như vậy, những cuộc cách mạng xảy ra trong công nghệ sinh học và trí tuệ nhân tạo -- vốn đang định nghĩa lại con người là gì bằng cách xem lại các ngưỡng hiện tại về tuổi thọ, sức khỏe, nhận thức, và khả năng -- sẽ buộc chúng ta phải xác định lại ranh giới giữa luân lý và đạo đức của mình.
HÌNH THÀNH TƯƠNG LAI
Công nghệ lẫn những xáo trộn đi kèm với nó không phải là một lực lượng ngoại sinh mà con người không thể kiểm soát. Tất cả chúng ta đều có trách nhiệm hướng dẫn quá trình tiến hóa của nó, theo những quyết định mà chúng ta thực hiện mỗi ngày như là những công dân, người tiêu dùng và nhà đầu tư. Qua đó, chúng ta nên nắm bắt cơ hội và sức mạnh mà chúng ta có để hình thành nên cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư và định hướng nó tới một tương lai thể hiện các mục tiêu và các giá trị chung.
Để làm điều này chúng ta phải phát triển một cái nhìn toàn diện và được chia sẻ khắp toàn cầu về cách mà công nghệ đang ảnh hưởng đến cuộc sống chúng ta và định hình lại các môi trường kinh tế, xã hội, văn hóa, và con người của chúng ta. Chưa bao giờ có một thời điểm nào hứa hẹn hơn, hay có một tiềm năng nguy hiểm hơn. Tuy vậy, những nhà làm chính sách hôm nay thường bị mắc kẹt trong cách suy nghĩ tuyến tính truyền thống hoặc bị lôi kéo quá nhiều bởi các cuộc khủng hoảng liên tục ngăn cản họ có được những suy nghĩ mang tính chiến lược về các lực gây nên sự đổ vỡ và đổi mới vốn đang định hình tương lai chính ta.
Cuối cùng, tất cả đều dẫn về con người và các giá trị. Chúng ta cần phải định hình một tương lai mà ai cũng có phần bằng cách đặt nhân dân lên trên hết và trao quyền cho họ. Trong hoàn cảnh bi quan nhất, vô tính người nhất, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có thể có tiềm năng “rô-bốt” hóa nhân loại và do đó tước đi chúng ta cả con tim và linh hồn. Tuy vậy, như một sự bổ sung cho các phẩm chất tốt nhất của con người – sự sáng tạo, sự đồng cảm, cách quản lý - nó cũng có thể đưa nhân loại vào một ý thức tập thể và đạo đức mới dựa trên một ý thức chung về số phận. Bổn phận của tất cả chúng ta là phải đảm bảo viễn cảnh sau diễn ra.
---------
Klaus Schwab, “The Fourth Industrial Revolution”, Foreign Affairs, 12.12.2015.
Hoài Nam dịch.
